Мемлекет басшысы өз Жолдауында халықтың көкейінде жүрген өзекті мәселелер бойынша нақты тапсырмалар берген болатын. Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді жан-жақты қолдау, ел тұрғындарын аграрлық бизнеске барынша тарту, азық-түлік қауіпсіздігі және азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартуға байланысты мәселелерді шешу мақсатында жобаланып, жүзеге асырылып жатқан «Ауыл аманаты» мемлекеттік бағдарламасына барша бұқара қатты мүдделілік танытып отыр.
Айта кеткен жөн, «Ауыл аманаты» жобасы Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың 2022 жылдың 26 қарашасындағы №1 «ҚР ауылдық аумақтарын дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Жарлығы негізінде бастау алды. Өткен жылы жаңа бағдарламаны ауыл тұрғындары арасында кеңінен насихаттау, түсіндіру жұмыстары жан-жақты жүргізілді. «Amanat» партиясы жанынан арнайы құрылған мобильді топтар барлық дерлік өңірді аралап шығып, елді мекендердің 250 мыңнан астам тұрғынына «Ауыл аманаты» жобасын кеңінен таныстырды. Оның ішінде ең шалғай деген ауылдардың тұрғындары да қамтылды. Бапталған бағдарламаның басты шарттарымен тыңғылықты таныстыру және бүгінге дейін атқарылған жұмыстарға шолу жасау мақсатында жүргізілген жоба аясында ауыл тұрғындары өз кәсіптерін ашуға немесе бұрынғы ісін кеңейтуге қажетті түрлі ақпараттарға молынан қанықты.
«Ауыл аманаты» жобасының басты мақсаты – ауылды жерлердегі халықтың табысын арттыру. Бағдарлама 2023-2025 жылдарға арналған, несиелер биылғы жылдан бастап беріле бастады. Жоба аясында қандай жеңілдіктер қарастырылған? Бағдарлама бойынша ауыл тұрғындары өз бизнесін дамытуға немесе кооператив құрамында жеңілдетілген несие ала алады, сондай-ақ техниканы лизингке рәсімдеуге болады. Қарыз алу шарттары да өте тиімді, себебі ондағы пайыздық мөлшерлеме әлдеқайда төмен. Несие/шағын несие мерзімі – 5 жыл, ал мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығы кооперативтерін құру саласындағы жобалар бойынша – 7 жылға дейін. Несиенің, шағын несиенің ең жоғары сомасы қолданыстағы заңнама бойынша айқындалады. Номиналды сыйақы мөлшерлемесі – 2,5 пайыз. Мұндай несиенің халыққа пайдалы екендігі сөзсіз. Мәселен, ауыл тұрғындарының бүгінде бірде-бір коммерциялық банктен мұндай шарттармен несие алу мүмкіндігі жоқ. Әлемдегі инфляцияны ескеретін болсақ, 2,5 пайыздық несие – өте тиімді. Ауылда қандай да бір өндіріс ашып, оны дамыту үшін аталған жоба – үлкен мүмкіндік. Тағы бір айта кетерлігі, «Ауыл аманаты» аясында несие алған азаматтарға негізгі борыш пен сыйақыны өтеу бойынша 1,5-2 жыл жеңілдік кезеңі де қарастырылған.
Сауран ауданына қарасты Ескі Иқан ауылдық округінде орналасқан жоба құны 787,86 млн. теңгені құрайтын «GOLDEN COTTON» мақта талшықтарын қайта өңдейтін зауыты 2022 жылы іске қосылған.
Зауыттың басшысы Ерлан Низамовтың айтуынша, зауыттың негізгі қызметі – мақта қабылдау және қайта өңдеу. 2022 жылдан бастап, бүгінгі таңға дейін Сауран ауданының шитті мақтасын жинап, қайта өңдеу жұмыстарын жүргізіп келеді.
Өндірілген өнімді Ресей, Беларусь және Қытай елдеріне сатуға шығарады. Өткен жылы 8 мың тонна мақта өнімін қабылдап, қайта өңдеген. Мұнда 90 азамат жұмыспен қамтылған.
Аудан әкімі Мақсат Таңғатаров «GOLDEN COTTON» ЖШС мақта қабылдау және қайта өндеу зауытының жұмысымен арнайы барып танысты. Жалпы, Сауран ауданы бойынша 11666 гектар мақта егіліп, 36165 тонна өнім жиналды. Ауданда 6 мақта қабылдау нысаны бар. Оның ішінде 3 мақта қабылдау зауыты орналасқан.
Мақаламыздың соңында мақта саласына байланысты аз-кем ақпарат ұсынып отырмыз. Мақта — аса бағалы өсімдік. Одан тамаша талшық алынады. Жабайы мақтаның талшығын адамдар өте ерте уақытта — сонау адамзат мәдениетінің алғашқы кезеңінде-ақ жинай бастаған-ды. Сөйтіп, мақта ежелгі заманнан мәдени өсімдікке айналды. Оны ең әуелі Үндістанда, одан соң Қытай мен Египетте өсіре бастады. Үнділер басқалардан бұрын мақтадан жеңіл де жұқа, торғын маталар, муслин және әдемі шыттар тоқуды үйренді. Қазір мақта Үндістанда, Америка Құрама Штаттарында, Қытайда, Бразилияда және басқа да елдерде егіледі. Біздің елімізде Орта Азия республикаларында, Оңтүстік Қазақстанда, сондай-ақ Закавказьеде өсіріледі. Мақта жылылықты, күн көзін, құнарлы топырақты және ылғалды қатты ұнататын өсімдік. Ол әдетте суармалы жерде өсіріледі. Өзінің биіктігі бір немесе бір жарым метр шамасында болады. Гүлдері ірі, ұрығы — қауашақты.
Пісіп жетілген кезде қауашағы ашылып, үлпілдек ақ мақта көрінеді.
Егер қауашақтан сол бір үлпілдек массаны жұлып алып қарасақ, одан біз мақтаның тұқымын көреміз. Енді осы тұқымның біреуін алайық. Оны жалпы массадан ажыратып алу оңай емес. Оның сырты ұйысқан талшық болып келеді. Мұны жаза бастасақ, олардың ұзынды-қысқалы өте нәзік талшықтар екенін көреміз. Мақта талшығы немесе мақта дегеніміз міне осы. Сөйтіп, зығыр мен сораның иіруге арналған талшығы сабағында, ал мақтаныкі тұқымының сыртында болады. Мақтаны тұқымымен бірге негізінен машинамен жинайды. Және де мұны бірнеше дүркін қайталайды, өйткені қауашақтары бір мезгілде пісіп жетілмейді. Бұл жиналған өнім әзірге әлі шитті мақта болып табылады.
Арнаулы машиналар талшықты тұқымнан ажыратады, сонан соң оны жіп иіру фабрикаларына жөнелтеді. Онда мақтаны иіреді, ал тоқыма фабрикаларында иірілген жіптен шыт, бәтес, жұқа кездеме, сәтен, бумазей, трикотаж және басқа мақта өнімдері тоқылады. Мақтадан көрпе де, вафель сүлгісі де, медициналық мақта да, пластмасса да, целлюлоза да, фотопленка да, қағаз да жасалады. Бірақ бұл мұнымен ғана бітпейді, одан және техникада қолданылатын мықты, төзімді маталар да әзірленеді. Ал енді мақтаның тұқымынан май айырады. Ол консерві жасау өнеркәсібіне, маргарин өндіруге жұмсалады. Сонымен қатар мақта майы сабын жасауға да қолданылады, одан және глицерин, стеарин алынады. Майы сығып алынғаннан кейін мақта күн-жарасы қалады. Ол мал азығы болып табылады. Майды сығу процесінде пайда болған басқа қалдықтардан гудрон бөліп алынады. Оны тас жол төсеу барысында және ыстыққа төзім-і лактарды өндіруге пайдаланады. Тұқымның қабығы этил және метил спиртін өндіруге жұмсалады. Сабақтары — отын әрі құрылыс материалы. Жапырағынан алма, лимон қышқылдарын алуға болады. Міне сондықтан да мақта әрі өте маңызды техникалық дақыл болып есептеледі. Біздің елімізде мақта танаптары шөл далаларды игеріп, суландыру есебінен ұлғайтылады.
Бүгінгі күні мақта бүкіл әлем бойынша тоқыма өнеркәсібінде қолданылатын ең маңызды өсімдік талшығы болып табылады (жалпы көлемінің 50-60%).
Мақта топырақ құнарлылығын талап етеді. Егістіктерде жердегі қарашіріктің құрамын арттыру үшін мақта егу алдында көк тыңайтқыш (бұршақ, қара бидай, қыша) өсіріледі. Жас жаңа піскен жасылдар топыраққа еніп, жерді нәрлендіреді және нәрлендіреді. Бұл минералды тыңайтқыштарды қолданбай болмайды, себу алдында топырақ азот тыңайтқыштарымен толтырылады. Ал ең жақсы дақыл – мақтаның алдындағы өнім. Мақта өсімдігі өздері өсетін жерлерді қатты сортаңдандырады, ал жоңышқа және басқа дәнді дақылдар бұл тұздылықты төмендетеді, сондықтан ауыспалы егісте олар мақтаға жақсы серіктес болады.
Мақта жылуды өте қажет етеді, топырақ температурасы +15 градустан төмен болса, оның тұқымдары өнбейді. Және үшін қалыпты даму өсімдіктер, қолайлы температура +25 +27 градус. Дақыл ақпан айында егіледі, 1 гектарға 50-60 кг тұқым кетеді. Ауа-райы қолайлы болса, қашу өте тез пайда болады. Өсімдік өскін пайда болғаннан кейін 50 — 60 күннен кейін гүлдейді.
Мәдениетке қажетті суару көбінесе сұйық тыңайтқышпен біріктіріледі. Бүршіктену және гүлдену кезеңінде калий-фосфор тыңайтқыштары қолданылады. Өнеркәсіптік танаптарда суару өсімдіктер қатарларының арасына су жіберіп, ойықтардың бойымен жүргізіледі. Бірақ суды үнемдеу үшін тамшылатып суару жүйесін қолданған дұрыс. Бұл жағдайда суды үнемдеу, зауытқа зақым келтірместен, 30% дейін болуы мүмкін.
Өсімдіктің өсу кезеңінде бірнеше қопсытулар жүргізіледі – мақта арамшөптері. Шығымды айтарлықтай арттырады және негізгі сабақтың жоғарғы бөлігін алып тастау (шымшу).
Мақта сұр шірік, бактериоз, аспергиллез сияқты аурулармен ауырады. Өсімдіктердің ірі ошақтардан зақымдануын күтпей, егістіктерді химиялық препараттармен өңдеу қажет.
Мақта өсіру және жинау
Мақта – сабағы тармақталған, биіктігі екі метрге жететін бір-екі жылдық шөптесін өсімдік. Оның тамыр жүйесі бар, онда тамыр топыраққа үш метрге дейін енеді, бірақ негізгі бұтақтар 30 см тереңдікте орналасқан.
Гүлдері жалғыз, көп әртүрлі түстер, үш-бес кең жапырақшалары бар гүл шоқтарынан және үш лобты орауышпен қоршалған қос бес тісті жасыл тостағаншадан тұрады. Көптеген аталық бездер түтікке біріктіріледі. Шаш екі түрге бөлінеді. Олар ұзын және үлпілдек, сондай-ақ қысқа және жүнді (мүлдір). Өсу жағдайлары мен әртүрлілігіне байланысты ұзын және қысқа шаштар болуы мүмкін, тек ұзын шаштар болуы мүмкін. Жабайы сорттарда ұзын шаштар жоқ. Дақылдың тұқымдары қалың қабықпен жабылған және тамырдан және екі тұқымдық қабықтан тұратын эмбрионды қамтиды.
Үйде мақта өсіру
Мақта жақсы жарықтандырылған, күн ашық және қорғалған жерде өсіріледі қатты желдер орын. Жазғы ыстықта жақсы сезінеді, бірақ аязға шыдамайды. Ерте көктемде гүлді өсімдіктер екі аптада бір рет тыңайтқышпен қоректенеді. Топырақ құрғаған сайын су құйыңыз.
Ауыспалы егіс
Жоңышқа мақта үшін ең жақсы предшественник болып саналады. Топырақтың құнарлылығын және ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін жасыл тыңайтқыш (қыша, виния, бұршақ немесе қара бидай) қолданылады. Бұл өсімдіктердің жақсы өсуі үшін себу алдында мұқият суару қажет. Ұзақ күз немесе жылы қыс. Жасыл көңді пайдалану мақта-жоңышқа ауыспалы егістері кезінде топырақтың жоғары құнарлылығын сақтауға мүмкіндік береді. Жоңышқа өсіру жер асты суларының деңгейін төмендетіп, топырақтағы артық тұздарды кетіруге мүмкіндік береді, бұл мақтаның жоғары өнімін береді.
Топырақ дайындау
Тамыз және қыркүйек айларында жыл сайын топырақ өңдеу тереңдігін өзгерте отырып, күзгі жырту жүргізіледі. Жоңышқаны өсіргеннен кейін дақылдың қайта өніп кетпеуі үшін топырақты 5-6 см-ге аршылады.Күзгі жыртуды екі ярусты соқалармен жарты метр тереңдікте жүргізеді.
Күзгі жыртудан кейін тұзды топырақтар жуылады, содан кейін қопсыту жүргізіледі. Көктемде көң жасап, жер жыртқаннан кейін екі жолға тырмалайды. Егістіктер арамшөптерден от жағу, арамшөптердің тамырсабақтарын тарау және гербицидтерді қолдану арқылы тазартылады. Мәдениет тұқым арқылы таралады (4-сурет). Олар қаңтар немесе ақпан айларында жылыжайда егіліп, топыраққа 1 см тереңдей түседі.Олар жарық жерде +24 градусқа дейін температурада өнеді.
Бірнеше күннен кейін ылғалдың жеткілікті мөлшерімен қамтамасыз етілуі керек алғашқы қашу пайда болады. Өсімдіктер тар болмас үшін олар бөлек контейнерлерге батырылады, содан кейін олар күзге дейін қалатын кәстрөлдерге отырғызылады. Зауыт алғашқы қашу пайда болғаннан кейін 8 апта бойы гүлдейді.
Мақта күтімі
Мақтаны өңдеу кезінде егіс алдындағы және вегетативті суару қолданылады. Егістік қабатының ылғалдылығын арттыру үшін егіс алдындағы резервтік суару қажет, ал егіс алдындағы шаймалау – топырақтағы зиянды тұздарды жою үшін қажет.
Өсімдіктердің өсу және даму процесінде талшықтың сапасын жақсартатын вегетативті суару қарастырылады. Суару қалыпты және тұрақты болуы керек (5-сурет).
AT осы сәт көпшілігі тиімді әдістер суару шлангтарды шашырату және пайдалану болып саналады. Құбырлар уақытша спринклерлерге ауыстырылады. Әсіресе, терең борозда суару қолайлы және тиімді. Жапырақ түскенге дейін қалыпты топырақ ылғалдылығын сақтау үшін суару нормасы бұтақтардың қалыпты жетілуіне жағдай жасау үшін жеткілікті жоғары болуы керек (1 га-ға шамамен 700 литр). Жақсы өнім алу үшін топырақ-климаттық және биологиялық ерекшеліктерді ескере отырып, егінді үнемі ұрықтандыру керек:
- Егу алдында суперфосфаттың шағын дозаларын жасау ұсынылады;
- Нағыз жапырақтардың, бүршіктердің және гүлдердің пайда болуы кезінде олар калий және фосфор тыңайтқыштарымен қоректенеді (тиісінше бүршіктену және гүлдену кезеңінде);
- Бірінші үстіңгі байыту кезінде тыңайтқыштар қатардан 15-20 см қашықтықта, бүршіктену кезінде — 22-25 см қашықтықта енгізіледі.
3-4 қатараралық культивацияларды, өсімдіктердің серпілісін және суаруды қамтитын жер қыртысының бұзылуына ерекше назар аударылады. Өсімдіктер ұяларды 1-2 жапырақпен жарып өтеді.
Алғашқы қашу пайда болған кезде бірінші өңдеу 8-10 см тереңдікте, екіншісі — вегетациялық суару қарсаңында жүргізіледі.
Арамшөптермен күресу өсімдіктердің өсіп-жетілуін тездететін мульчирование және гербицидтер көмегімен жүзеге асырылады. Сондай-ақ шитті мақтаның негізгі сабағының үстіңгі жағын алып тастау арқылы шығымдылықты арттырады және аналық безінің түсуін азайтады. Химиялық препараттармен өңдеу қашудың өсуін азайтады, өйткені емдеу кезінде жапырақтар мен бұталар зақымдалмайды.
Мақта – мақта тұқымын жауып тұратын талшықтар. Мақта талшықтары 95% целлюлозадан және 5% майлар мен минералдардан тұрады. Әлемде мақтаның 50-ден астам түрі белгілі, бірақ олардың тек 4 түрі ғана өсіріледі және өсіріледі:
- Gossypium hirsutum — бір жылдық шөптесін мақта өсімдігі, ең солтүстік, қысқа және ірі талшық береді;
- Gossypium arboreum — Үндіқытай ағашы тәрізді мақта өсімдігі, ең биік 4-6 м дейін;
- Gossypium barbadense — аралдардан, Барбадостан немесе Перуден алынған элиталық ұзын штапельді мақта;
- Gossypium herbaceum — ең көп таралған мақта өсімдігі.
Мақта талғампаз емес, бірақ аязсыз ұзақ жылы температураны қажет етеді. Сондықтан ол тропикалық және табысты өсіріледі субтропиктік аймақтар солтүстік және оңтүстік жарты шарлар.
Көптеген жылдар бойы мақтаның негізгі жеткізушілері АҚШ, Қытай, Үндістан, Пәкістан, Бразилия 80 елде өсіріледі.
Мақта қалай өсіріледі?
Зауыт жұмсақ талшық бермес бұрын, ол бірнеше кезеңнен өтеді. Мақта ерекше өседі және жетілу кезеңі белгісіз. Бұл бір мезгілде бір өсімдікте бүршік, гүл, тозаңданған гүл, тұқым қорабы болады деген сөз. Сондықтан мақта жинау тұрақты бақылауды қажет етеді:
- тұқым жәшіктерінің саны қадағаланады;
- қозаларды 80% ашқаннан кейін мақтаны пісуді тездету үшін өңдейді;
- Жинау жәшіктер 95% ашылғаннан кейін басталады.
Өсу процесінде мақта дефолиантпен өңделеді, бұл жапырақтардың түсуін тездетеді, бұл мақтаны жинауды жеңілдетеді.
Бастапқыда мақта қолмен жиналып, өңделді, бұл одан жасалған өнімдерді айтарлықтай қымбатқа түсірді, өйткені бір адам күніне 80 келіге дейін мақта жинап, оны тұқымнан 6-8 кг бөле алады. Индустрияландыру және процестерді механикаландыру кезінде мақта қымбат емес, бірақ жоғары сапалы өнім шығаруға мүмкіндік беретін негізгі табиғи талшыққа айналды.
Айта кету керек, кейбір елдерде (Африка, Өзбекстан) мақта әлі күнге дейін қолмен теріледі. Бірақ қазіргі өндірісте шитті мақта арнайы мақта тергіштермен жиналады. Олардың бірнеше түрі бар, бірақ олардың барлығының бір жұмыс принципі бар:
- мақта бұталары арнайы шпиндельдермен ұсталады;
- арнайы бөлімдерде шитті мақта мен сабағын ажыратады, сабағы жайлап шығады;
- ашық шыбықтар ұсталып, мақта жәшігіне жіберіледі, ал жабық және жартылай ашылған бөтелкелер үйіндіге жіберіледі.
Содан кейін шитті мақта талшықтар тұқымдардан, құрғақ жапырақтардан және бұтақтардан бөлінген тазалауға барады.
Мақта түрлері
Тазартылған мақта әдетте талшық ұзындығына, созылуына және ластану дәрежесіне қарай жіктеледі.
Созылу және ластану дәрежесі бойынша мақта талшықтары 7 топқа бөлінеді, мұнда 0 мақта таңдалады. Талшық ұзындығы бойынша:
- қысқа талшықты (27 мм-ге дейін);
- орташа талшық (30-35 мм);
- ұзын талшықты (35-50 мм).
Мақта жинау
Мақтаның ерекшелігі — бір мезгілде өсімдік бұтасында гүл, жасыл тұқым және теруге дайын, піскен мақта болуы мүмкін. Сондықтан агрономдар мақта алқабының жай-күйін үнемі қадағалап отырады. Мақта қозаларының 80% ашылғаннан кейін, өсімдіктер бұталардан жапырақтардың түсуіне ықпал ететін арнайы препаратпен өңделеді. Бұл егін жинауды жеңілдетеді. Мақта қозаларының 90-95 пайызы ашылған соң, теруге кіріседі. Мақта талшықтары мен тұқымдары бар жәшіктер шитті мақта деп аталады.
Бұрын мақтаны тек қолмен теретін. Бұл ауыр еңбек пен біркелкі жұмысты негізінен әйелдер атқарды. Өнім айтарлықтай қымбат болды. Бір адам тәулігіне 80 кг-нан аспайтын мақта қозасын жинап, талшықтарды тұқымнан, қауызынан және қоқыстарынан тазарта алады, 8 кг-нан аспайды.
Мақта шаруашылығында механикаландырудың пайда болуымен еңбек өнімділігі айтарлықтай өсті, өнімнің өзіндік құны төмендеді. Машиналар мақтаны теріп қана қоймай, оны тазартады.
Мақта өнімдері
Мақта талшықтарынан иіру фабрикалары жіптер мен мақта мата шығарады, одан киімдер мен төсек-орын тігіледі. Табиғи мақта киімге арналған маталарды өндіруде көшбасшы болып табылады. Мақта маталарының танымал болуының себебі неде?
Мақта матасы жеткілікті берік, ауа мен ылғалдың өтуіне мүмкіндік береді. Мұндай матадан тігілген киімдерде жазда ыстық болмайды, аллергия тудырмайды. Мақта мата жұмсақ, денеге жағымды, оны бояуға оңай әртүрлі түстер. Мақта маталар қымбат емес, жоғары температура мен органикалық еріткіштерге төзімді. Бұл қасиеттер мақтадан ыңғайлы және сапалы жұмыс киімдерін шығаруға мүмкіндік береді, джинсы — бір кездері қарапайым жұмыс киімдері болған ең танымал, практикалық және ыңғайлы шалбарларды атап өту жеткілікті. Матадан басқа мақта дәнінен тамақ және техникалық өнеркәсіпте қолданылатын мақта майы алынады. Мақта қағаз бен картон, пластмасса, тіпті жарылғыш заттар жасау үшін қолданылады. Тазартылған мақта талшықтары (мақта) медицинада таптырмас. Талшықтар матрацтар мен жастықтарға, тіпті жұмсақ жиһаздарға толтырғыш ретінде қолданылады. Мақта негізінен тропиктік және субтропиктік климатта өсіріледі. Бірақ егер сіз бақшаңызды безендіргіңіз келсе ашық түстер және қар-ақ мақта қозалары, біздің мақала сіздің жоспарларыңызды жүзеге асыруға көмектеседі.
Мақта өсіру және жетілген өсімдіктерді күту туралы бәрін айтып береміз. Сіз сондай-ақ егіннің негізгі сорттары мен егін жинау ерекшеліктерімен танысасыз.