Түркістандық Екінші дүниежүзілік соғыс ардагері Зәкіржон Мұсаев фашистердің қолынан бірнеше рет оққа ұшса да, Отанының азаттығы үшін күресті жалғастыра білген нағыз батыр. Ауылдан майданға барлығы 337 жігіт жұмылдырылса, Зәкір әке жеңіспен келген 92 қарт иманды ардагердің соңғысы. Біз Отаханмен әңгімелесіп, естеліктерімен бөлісуді сұрадық.
– Сіздің балалық шағыңыз ашаршылық пен дағдарыс жылдарымен тұспа-тұс келді.
– Мен 1925 жылы 1 қаңтарда дүниеге келдім. Ол кезде «қарбыз піскен кезде» немесе «қауын піскен кезде» туғанына қарай жыл анық, айы мен күні белгісіз болғанымен, құжаттарда күні шамамен жазылған. Мен 9 жасымда әкем аштықтан қайтыс болды. Енді анам мен әпкемді бағу менің қолымда болды. Соғыс басталып, тыныштықты әп-сәтте жоғалтып, екіге жарылған дүниені қайта жарып жіберейін деп тұрған жаулар кенеттен шабуыл жасайтынын кім білген? Адамзат тарихындағы бұл қанды қақтығыс нағыз қасірет болды. Менің көз алдымда жерлестерімнің бірінен соң бірі қайтыс болғанын ешқашан ұмыта алмаймын. Сөйтіп, 1934 жылы әкем қайтыс болған соң колхозда жұмыс істеп, отбасын асырай бастадым. Мен анама қаржылай көмектестім, ал әпкем үй шаруасына көмектесті. Өмірдің ақ-қарасын енді ғана айыратын кезімізде сынақтан өтуге тура келді. Ешқашан тоймаймыз, енді біз де бірінен соң бірі өлетін шығармыз деп ойладым. Жетімдіктің азабын көп көрдім, өмірдің шиеленіскен соқпақтарынан өту өте қымбат болды. Махаббатқа шөлдегенім сондықтан шығар. Ата-ана махаббаты мәжбүр етті ме, әлде табиғатым төзімділікке жақын болды ма, қалай болғанда да мені ешкім соғысқа мәжбүрлеген жоқ, өз еркіммен елімді қорғауға аттандым. Отбасымды қорғау жауапкершілігі менің жас басыма түскендіктен болар.
— Ұлы Отан соғысы және оған қатысқаныңыз туралы айтып берсеңіз.
– 1943 жылы Түркістан қаласындағы аудандық әскери комиссариат арқылы Кеңес әскері қатарына шақырылды. Ауылдың 45 жігіті алдымен жүк пойыздарымен Өріске жеткізілді. Содан 15 адамымызды Ташкенттегі офицерлер лагеріне, қалған 30-ымызды Петропавл қаласына апарды. Ал, мен 44-полкте қызмет еттім, кейін осы жылдың қыркүйек айында ескі сенімнен 7 адам өз еркімізбен соғысқа аттандық. Ауылдастарыммен қайта қоштасқан екеуміз Украинаның 256-атқыштар дивизиясының майданында қызмет еттік. Барған жеріміз Украинаның Житомир қаласы болды, бомбалардың дыбысы анық естілді, қазір кинодан көріп жүрген көріністер көз алдымда бола бастады. Біз барған күні түнде шіркеуде болдық. Бізді алып кеткен командир түнде ұйықтамауымыз керек деп шешіп, ғимаратты кезектесіп күзететінімізді баса айтты. Неміс жауынгерлерінің жеңіліп, шегініп жатқан, сол кездің өзінде қалаға қауіп төніп, жау шабуылынан әлі де құтылмаған кез еді. Көптен бері тамақ ішпегендіктен қарнымыз ашты, жейтін нанымыз жоқ. Бізбен бірге барған бір сарбаздың консервіленген бұршақтары бар екен, қолымыздан келгенше жеп, ұйықтадық. Таңертең тағы жолға шықтық, бірнеше шақырым жүріп, окоп қазып, ұйықтадық. Анда-санда маңайдағы үйлерге барып тамақтанатынбыз. Житомирден 50 шақырымдай жерде Шипиловка ауылына жеттік, немістерге тап болдық. Керісінше, олардың көліктері мен мотоциклдері болды, ал біз жаяу жүргендіктен қашып құтылудың жолы болмады. Шипиловкада бізден бұрын да кеңес жауынгерлері немістермен соғысқан, өйткені олар көп окоп қазған. Командиріміздің дүрбі бар еді, жау 150 метр жерде отырғанын айтқанда, сол окоптарға құладық. Қауіп сейілген соң «Вперед» деген пәрменді естіген бойда орнымнан атып тұрдым да, оқ сол иығыма тиіп, арқамнан өтті. «Жарақат алдым» дедім. Командир қасыма бір солдат қалдырды да, жараны таңып, қуып жетеміз деп, бізден кетіп қалды. Майдан даласында жараланғандар көп болды, ойланбастан қаза тапқандар да болды. Сөйтіп, бізді қайтадан Житомирдегі госпитальға апарып, ауыр жараландым деп Башқұртстанның астанасы Уфаға жіберді. Бұл оқиға 1943 жылы 4 желтоқсанда болған. Сол жерде 4 ай ауруханада емделіп, Уфаның өзінде қызметке қайта кірістім. Батамом сауығып кеткен соң, оны қайтадан майданға жіберді. Польшаны, Белоруссияны, Станлинградты және басқа да ірі қалаларды аралап, Германия шекарасындағы ауылға жеттік. Бұл менің немістермен соғыс даласында екінші рет кездесуім еді. 1945 жылы 11 қаңтарда шыршаның артында жау минометшілері бізге қарсы шабуылға шықты. Темір жолдың артына тығылып, оларға да оқ жаудырдық. Біз екі жігіт пулеметші болдық, қасымдағы жолдасым Орал қаласынан келді. Бір кезде серігім дискіні алайын деп тұрды да, дүрбімен қарап тұрған немістер оны атып тастады. Қайтыс болған серіктесімнің иығына тиген снарядтың сынықтары бөкселерімнің үлкен бөлігін жұлып әкетті. Қан даласы, айналамдағы өлі денелер, жерлестерімнің жансыз денелері мені қатты толқытты. Мен де аяғымнан айырылдым, қазір мүгедек болып қалдым, автоматты құшақтап жатып қалдым. Ауруханада аяқ-қолынан айырылған жауынгерлер есіме түсті. Бір сәт өзімді олардың орнына қойып, өзімді керексіз адамдай сезіне бастадым. Сол кездің өзінде мен дірілдеп жатқан аяғымды созуға тырыстым, оның ішінде әлі өмір бар екенін түсіндім. Иығымнан тау көтерілгендей болды. Маған ат-арбадағы алғашқы көмекшілер бірден көмектесті. Бірақ ауруханада тағы 3-4 ай емделдім. Сол ат арбада мінген медбикелерге ұйықтамай-ақ тиіп кетейін деп көмектесе бастадым. Көп ұзамай немістерді жеңдік. «Жер-Анаға келуге асығатын шығарсың».– Әрине, анамды, әпкемді сағындым. Алайда 1950 жылға дейін Германияның Дрезден қаласындағы ІІМ ғимаратында күзетші болып жұмыс істедім. Осы кезеңде демалыс берілмеді. Бұған «жуамыз» деген себеп болды (күлді). Сол кезде командирдің көмекшісі жеңіс тойын тойлаймыз деп неміс мейрамханасында арақ ішіп отырғанымызды көріп, «от алыңдар» деп, бізді тастап кетті. 1950 жылы қыркүйекте туған ауылыма келіп, шаңырақ көтердім. Менің екі қызым болды. Каленин атындағы колхозда, XXIII партсъезд совхозына қарасты Икон мақта пункттерінде 35 жыл есепші болып қызмет еттім. Тағдырдың жазуымен бірінші некем бұзылып, екі қызым қайтыс болды. Осы арада анамның қазасы да мені қатты қынжылтты. Бірақ қайтадан отбасын құрып, 6 баланың әкесі атандым. Мен өзімді Алланың сүйікті құлымын деп есептеймін. Немістер шатырда жатып, басыма оқ атқанда да дулығам тесіліп, басым аман қалды. Ол менің қасымдағы жауынгерді өлтірді. Тағдырдың мұндай сынағын сабырымның арқасында жеңіп келемін.
– Тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі дамуына көңіліңіз тола ма?
– Бүгін аспанымыз ашық, еліміз тыныш. Біздің кезімізде махаббат күшті болды. Осындай сезімдер қайта қалпына келеді деп сенемін. Жастар Тәуелсіз Отанды қадірлеп, оның игілігін көру керек. Бүгінде мемлекетіміздің көрсетіп жатқан көмегінде шек жоқ. Құдайға шүкір, жыл сайын демалысқа жібереді, екі теледидарды (сұқ саусағымен көрсетеді) сыйға берді. 1985 жылы 31 маусымда зейнетке шықтым, биылғы зейнетақым 210 000 теңге болды. Жыл сайын Жеңіс күні қарсаңында қаржылай көмек көрсетіп, сый-сияпаттар жасайды. Жастық шағымда көрген сұмдықтарды артта қалдырдым, қазір мемлекетте қарттықтың қадамын басып келемін.
Ұлы Отан соғысының қанды ырғынында жауынгерлеріміз жанын қиса, еңбек даласындағы бұғанасы қатпаған сәбилер балалығын, қыз-келіншек наз күлкісін, аяулы ана көз жасын берді. Тылдағы әжесі мен анасы, кәрісі мен ұл-қызы аянбай терін төгіп, майданға жөнелтілер бір түйір дәннің қадірін білді. Соғыс жылдарында бала болып, ойнамаған, тойып тамақ жемеген, соғысқа аттанған әкесі мен ағасын сарыла күтіп, таң қылаң бере егістікке жөнелген бүлдіршіндер – бүгінде немере-шөбересін алақанына аялаған ата-әже. Кескілескен қан майданның ауылға жеткен ызғарына тоңып, суығына шыдаған олардың көргені сәби жүрегіне жатталып, көңілдерінде әрдайым сайрап тұрады. Әрқайсысы соғыс ұрлаған бала күндері туралы айтқанда көмейден шыққан үн естігеннің денесін шымырлатып, көздегі жасы әжім тереңдерін қуалай ағады.Мәңгілік Ел – ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман – әлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман – тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық.Биыл тәуелсіз ел болғанымызға да 30 жыл толыпты.1991 жылы 16 желтоқсан қазақ халқына үлкен бақыт бостандық алып келген болатын.Бұл күн халқымыздың төбесін көкке жеткізген ерекше сый болды.
Тәуелсіздік-киелі ұғым.Айтылуға оңай болған сөздің астында қанша салмақ бар.Азаттығымыз үшін жасалған қадамның барлығын тарихтың әрбір бетіне үңіліп,айқын байқаумызға болады.Қан судай аққан шайқастар,аштық,жау тылында қалған халықтың мұңы мен зары,діні мен дәстүрі ысырлған кездер.Қазағымның басына не келіп,не кетпеді?Ер-азаматтарымызбен бірге ақ жаулықтыларымызда қолына қару алып,атқа қонды. «Елім-ай» деп еңіреген халқымның тарихын естігенде кімнің де болмасын жүрегі елжіремей қоймас.Сан сапырылыс пен талай тауқыметті бастан кешкен қазақ халқының тарихында 1930 жылдардағы ашаршылық ешқашан ұмытылмайтын, керісінше, уақыт өткен сайын зардабы сезіле беретін ауыр кесапат болды.Осы жылдары халқымыз бір үзім нан таба алмай қиналған ауыр кезең болды.Бұл жағдайда ата-бабамыздың басынан өтті.1941 жылы болған «Ұлы Отан соғысы» қай отбасыны болмасын зарлатпай қоймады.Біреуді әкесіз,біреуді баласыз,енді біреуін ағасыз,інісіз қалдырған сұм соғыс елімізге ауыр зардап алып келді.Отан үшін отқа түскен қаһарман ұлдарымыз бен қыздарымыздың арқасында бұл соғыста жеңіспен аяқталды.Қай кезде болмасын халқымыздың арманы қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған уақытта өмір сүру еді.
1986 жылы болған «Желтоқсан көтерілісі» халқымыздың бүтін бір ел болуына елеулі әсер етті.Қайрат,Сәбина,Ерболдай рухы мықты азаматтарымыз өзгенің басшы болуына қарсы болып,көтеріліске шыққан болатын.Арадан уақыт өтіп еліміз өз тәуелсіздігін алды.Өздері болмаса да,ұрпағы тәуелсіз елде өмір сүрсін деп жан таласқан ата-бабамызды ұмытар жайымыз жоқ,десек те ақ найзаның ұшымен,ақ білектің күшімен елімізді қорғаған бабаларымызды өскелең ұрпақтың құлағына құйып отыру керек деп ойлаймын.Еркіндік үшін жасалған жайттардың барлығын айтсам,ешқашан тауыса алмаспын.Ендігі біздің міндетіміз тәуелсіздікті аман сақтап,келесі ұрпаққа аманаттау.Халқымызды келіп жеткен тәуелсіздігіміздің 30 жылдығымен шын жүректен құттықтаймын.Тәуелсіздігіміздің тұғыры биік,ғұмыры ұзақ болсын.
Қазақстанда сонау сұрапыл соғыс жылдарында толарсақтан қан кешіп, бүгінгі бейбіт өмірді сыйлаған майдангер ардагерлеріміз бен тылда еңбек еткен ерендерімізді мәңгі жадымызда сақтау үшін зор жұмыстар атқарылуда. Бүгінгі әрі келешек ұрпақ ата-бабаларының фашистік Германияның басқыншылық соғысына қарсы Кеңес одағы құрамында ерлікпен шайқасқанын еш ұмытпауы тиіс. Біз бейбітшіліктің құнын терең түсінуге тиіспіз. Егер біздің бабаларымыз сол кезде жеңіске қол жеткізбеген болса, біз бүгінгі тәуелсіздікті көрер ме едік, көрмес пе едік. Бостандығымыз бен тәуелсіздігімізді бағалай білуіміз керек, ал жастар ардагерлерге әрқашан қамқор болуы қажет. Өз кезегінде, мемлекет те оларға жан-жақты көмек көрсетеді және оны одан әрі жалғастыра береді.Сонымен тарихта Ұлы Отан соғысы ретінде таңдалған бұл бес жылға созылған шайқасқа Қазақстанда жасақталған 12 атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, 7 атқыштар бригадасы және 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар жөнелтілген еді. Еліміздің аумағында жасақталған бұл әскери құрылымдар соғыстың алғашқы күндерінен бастап жаумен ерлікпен шайқасты. Әсіресе, Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтар барынша ерлік көрсетіп, үлкен құрметке ие болды. Тарихи деректерге жүгінсек, Мәскеу бағытындағы негізгі жолдардың бірі — Волоколамск тас жолын қорғауда Алматыда жабдықталған 316-атқыштар дивизиясы генерал-майор И.Панфиловтың басшылығымен теңдесі жоқ ерлік танытты. Панфиловшы аға лейтенант Бауыржан Момышұлы Мәскеу түбіндегі шайқаста өз батальонымен жау қоршауын үш рет бұзып шықты. Белгілі орыс жазушысы А.Бектің «Волоколамское шоссе» повесі Б.Момышұлының соғыс жылдарындағы ерлігіне арналды. Сөйтсе де, Б.Момышұлының соғыс жылдарындағы ерлігі өз дәрежесінде мойындалмай, тек 1990 жылы еліміздің Президенті Н.Назарбаевтың тікелей араласуымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. И.Панфилов дивизиясы құрамында жаумен шайқасқан М.Ғабдуллин 1943 жылы Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Ресей астанасы түбіндегі шайқастарда Т.Тоқтаров, Р.Жанғозин, Р.Елебаев сынды қазақстандықтар асқан ерлік танытты.
Ал Сталинград бағытындағы шайқастарға 292-ші атқыштар дивизиясы ретінде қайта құрылған 74-ші Аралдық атқыштар бригадасы, 387-ші атқыштар дивизиясы, 27-ші атқыштар кейінгі 72 гвардиялық дивизия, 75-ші атқыштар кейінгі 3-ші гвардиялық атқыштар бригадасы қатысты.1942 жылдың 19 желтоқсанында Боковская-Пономаревка ауданында болған әуе шайқасында қарағандылық ұшқыш Нұркен Әбдіров өзінің оқ тиіп өртенген ұшағын жау танктері шоғырланған жерге бағыттап, экипажымен бірге ерлікпен қаза тапты. Н.Әбдіров, минометші К.Сыпатаев пен Р.Рамазанов Сталинградты қорғаудағы ерліктері үшін Ұлы Отан соғысы батыры атағына ие болды.1943 жылдың 5 шілдесінде басталған Курск шайқасы шілденің аяғында кеңестер әскерінің жеңісімен аяқталды. Курск иіні мен Днепр шайқастарына көптеген қазақтандық әскери құрылымдар қатысты. Тек Курск иініндегі шайқастағы ерлігі үшін 123 қазақстандық Ұлы Отан соғысы батыры атағына ие болды.
Соғыстың шешуші жеңіс нүктесін қойған Берлин операциясына қазақстандық 118-ші, 313-ші атқыштар дивизиялары және 209-ші атқыштар полкі қатысты. Берлин ратушасын алуда 118-ші атқыштар дивизиясының взвод лейтенанты К.Маденов, ал көше шайқастарында И.Б.Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р.Қошқарбаев ерлік танытты. Берлин операциясында 27 қазақстандық ерліктерімен көзге түсіп, Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді.Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап соғысқа сұранып, әскери комиссариаттарға хат жазған қазақ қыздары өте көп болды. Қолдарына қару алып, майданға аттанған қазақ жұлдыздары — Әлия мен Мәншүк Қазақстан даңқын әлемге паш етті. Авиация саласын меңгерген қазақ қызы — Х.Доспанова Кеңес Одағының батыры М.Раскова басқарған әйелдер авиациясының құрамында авиация штурманы болып 300-ден астам мәрте әуеге көтерілді. 2004 жылы Президенттің Жарлығымен Х.Д.Доспановаға Халық Қаһарманы атағы берілді.
Қазақстандықтар жау тылындағы партизан қозғалысына да белсене қатысты. Тек Украина аумағындағы партизан бірлестіктерінде 1500 қазақстандық жаумен шайқасты. Қазақстандық партизандар жаумен шайқаста үлкен ерлік танытты, олардың қатарында Қасым Қайсенов те бар.Жалпы, бұл соғыс сол бір кезеңде әр қазақстандықтың отбасына қасірет төндіргені сөзсіз. Мәселен, соғыстың алдында Қазақстанда 6,2 млн. адам қоныстанса, кейбір деректерге қарағанда соның ішінде қолына қару алып, майданға аттанған адамдар саны 1 млн. 200 мыңға жетіп қалады. Ал соның тең жартысы сұрапыл соғыстан отбасына орала алмады. 528 адам ерен ерлігі үшін Кеңес одағының ең жоғары атағы Кеңес Одағының батыры атанса, бірнеше мыңдаған қазақстандық түрлі орден, медальдармен марапатталды.
Майсара САФАРОВА,