Сауран ауданы Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы Қаратау тауының солтүстік-батыс сілемдерінде орналасқан. Қорық ерекше қорғалатын аймақ. Оның жалпы көлемі 39424 гектар Сауран ауданының меншігіне жатады. Қорықтың жері Түркістан облысының Кентау қаласы, Созақ, Бәйдібек, аудандарымен және Қызылорда облысының Жаңақорған ауданымен шектеседі. Сала мамандарының мәлімдеуінше, ауданның ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 388 843 гектар, суармалы егістік 44 441 гектар, шабындық жерлер 3257 гектар, жайылымдар 344 402 гектар. Сауран ауданы бойынша ірі қара 88 218, қой және ешкі 460 986, жылқы 16 726, түйе 3576 басқа жетті.
«Ебін тапсаң, ешкі бақ» деп дана халқымыз айтпақшы, бүгінде елімізде ешкі шаруашылығы біртіндеп қолға алынып жатырғаны қуантады. Біз де тың істі қолға алған келіншектің облыс әкімі жариялаған кәсіпкерлікті қолдау жылына қосқан бастамасына табыс тілеп, өзгелерге де үлгі болсын деген тоқтамға келдік. Себебі, аудандағы әрбір адамның кәсіп жасауға мүмкіндігі мол. Ауданымызда басымдық берілетін саланың бірі –мал шаруашылығы. Мал ұстап, оның өнімін халыққа ұсынып жатқан тұрғындар да бар. Солардың бірі ешкі өсіруді қолға алған Сауран ауданының тұрғыны – А. Болат.
Қазіргі таңда, саурандық тұрғын шетел мемлекеттерінде өсіп-өнетін 24 ешкінің тұқымын бағуды қолға алған. Альпі тұқымды «француздық селекция» ешкілері және «чехиялық селекция» нуби тұқымды сүтті бағыттағы ешкілерді өсіруде. Жеке кәсіпкер алдағы уақытта, ешкі сүтін қайта өңдеп құрт, ірімшік шығаруды жоспарлап отыр. Сонымен қатар, жеке кәсіпкер өз өнімін нарықтық бағадан 25-40 пайыз төмен саудалауда. Жалпы, ешкі малы аса жоғары күтімді де талап ете қоймайды. Кәдімгі жем-шөбін уақытылы беріп отырса жеткілікті. Кәсіпкердің айтуынша, аталған ешкілер алдағы күз айында алғашқы төлін бермек. Қазір кәсіпкерден ешкі сүтін сатып алушылардың қатары молайған. Олардың көпшілігі түрлі дертке шалдыққан науқастар мен жаңа туған балаға қосымша қорек ретінде сатып алушылар екен.
— Ешкі малы бойына бар асылды жинаған. Ешкіні өсіру маған тыңнан келген жақсы идея болды. Алдағы уақытта мал басын молайтып, сүтінен түрлі өнімдер жасап, сату да жоспарда бар. Оның сүті 99 ауруға ем. Ғалымдардың зерттеуіне назар аударсақ көп-ақ. Емдік және аурулардың алдын алуда көмегі мол көрінеді. Әсіресе, анемияда, тағамдық аллергияда, туберкулезде, асқазан, ішек- қарын жолдарының ауруларында, диабетте, диатезде, ағзаның қорғаныс қызметін арттыруда, ағзадан ауыр металдардың тұздары мен радионуклидтерді шығаруда және көздің нашар көруінде пайдалы деген тұжырым жасаған. Бала үшін ана сүтіне жететін тағам жоқ, бірақ жасанды немесе аралас қоректендіруде ешкі сүті ана сүтін алмастыру үшін лайықты және 6 айдан асқан балалар үшін қосымша қорек ретінде пайдалануға болады. Бір айта кететіні, ешкі туберкулез, бруцеллез сынды өзге малдарда кездесетін аурулармен ауырмайды, — дейді кәсіпкер.
Соңғы 10 жылда әлемде ешкі өсіру қарқынды дамып келеді, алайда Қазақстанда бұл бағыт әлі де болса кенже қалып келеді. Елдегі алып нарық пен бәсекенің аздығы қазіргі кезде ешкі бизнесімен айналысуға қолайлы болуда. Ешкі сүті — жоғары азықтық және биологиялық құндылығы бар ерекше тағам өніміне жатады. Жалпы асыл тұқымды ешкі сүтінің адам денсаулығына пайдасы зор. Атап айтқанда, B, B2, C, A және В12 дәрумені кіретін күміс түсті ақ металл 6 есе көп. Сүт майлылығы 4,4 пайыз. Ешкі сүтінің көптеген емдік қасиеттері бар. Ол қант диабеті, тері және буын, өт жолы, бауырдағы тас, бүйрек, балалардың талма ауруы, асқазан-ішек жолдары, қан қысымы, көз көруінің жақсаруы, мешел ауруымен ауыратын балалардың аяққа тұруына және өкпе ауруларына пайдалы. Амин қышқылдарының құрамы бойынша нубиялық ешкі сүті әйелдердікімен салыстырылады. Ешкі сүтіндегі май түйіршіктері сиырға қарағанда 10 есе аз. Сондықтан олар жақсы сіңеді. Сүттің құрамында аллергендер жоқ, сондықтан оны денсаулығы нашар, асқазан-ішек аурулары бар, метаболикалық бұзылулары бар балалар мен ересектерге қолдану ұсынылады. Ешкі сүтін үнемі ішетіндер ауырмайды және анемияға ұшырамайды. Осы орайда Сауран ауданының тұрғындарының назарына ешкі шаруашылығы жайлы аз-кем мағлұмат ұсынып отырмыз.
Ешкі шаруашылығы — бұл өнімдер мен шикізаттың алуан түрін бере алатын мал шаруашылығы саласы. Жақында сүттің диеталық және емдік қасиеттерінің арқасында сүт ешкі шаруашылығы әлемнің көптеген елдерінде перспективалы салаға айналуда. БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) мәліметтері бойынша ешкілер әлемнің 170 елінде өсіріледі және жалпы мал басы 1 153 702 мыңнан асады. Жыл сайын ешкілердің саны орта есеппен 6 миллион басқа артып келеді, бұл негізінен сүт және ет тұқымдарының есебінен. Ешкілердің құрлықтағы таралуы келесідей: Азияда — 66,3%, Африкада — 25,7 %, Оңтүстік Америкада — 3,2%; Еуропада — 2,6%; Солтүстік және Орталық Америкада — 2,1%; мұхитта — 0,1%. Ешкі шаруашылығын дамытудағы неғұрлым перспективалы елдердің ішінде Қытай (149 091,4 мың бас), Пәкістан (70 300,0 мың бас), Үндістан (133 874,6 мың бас), Түркия (10 416,2 мың бас), Иран (19100,0 мың бас) болып саналады. Америка құрлығында бұл Мексика, Бразилия, Аргентина сияқты елдер. Еуропада — Балқан елдері мен Жерорта теңізі елдері. Африкада көптеген ешкілер бар, әсіресе ауылшаруашылығы төмен дамыған елдерде (Нигерия, Эфиопия, Кения). Бұл саладағы еуропалық көшбасшылар Франция мен Голландия болып табылады, дегенмен қолданылатын тұқымдардың көпшілігі Швейцарияда өсіріледі. Еуропа мен Американың экономикалық дамыған елдерінде сүт ешкі шаруашылығын дамыту үрдісі аналық мал басының саны 700 бастан жоғары, бір жануарға лактация үшін 1000 л сүт өндіретін өнеркәсіптік үлгідегі ірі фермаларды құруға бағытталған. Қазақстанда Ешкі шаруашылығы ең аз дамыған мал шаруашылығы саласы болып табылады.
Қазақстан Республикасында ешкі басы Кеңес Одағы құрылған жылдары кеңес республикалары арасында ең жоғары болды. Сол кездегі Кеңес Одағының ешкілерінің жалпы санының 40%-ы Қазақстанға тиесілі болды. Бірақ 1955 жылдан бастап мал басы 0,5 млн. басқа дейін төмендей бастады. Бұл жаңа мемлекеттік жоспарлаумен байланысты болды, онда 1950 жылдардың басынан бастап Қазақстанда қой шаруашылығына баса назар аударылды. Қазақстанда ешкі басының салыстырмалы түрде өсуі 1990-шы жылдардың ортасында басталды, сол кезде мал шаруашылығы совхоздары тез ыдырай бастады, ал мал шаруашылығы секторына субсидиялар тоқтады.
Қазақстанда ешкінің ең көп өсуі екі аймақта Алматы және Түркістан, Қазақстанда ешкілер біркелкі бөлінбейд, олардың ең көп шоғырлануы Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде, жыл бойы оң температура кезеңі бар, бұл жеткілікті мөлшерде болатын жануарларды жайылымда жыл бойы ұстауға мүмкіндік береді. Ешкілерді өсіру негізінен ірі емес, орта, ұсақ фермерлік және асыл тұқымды мәртебесі жоқ жеке шаруашылықтармен жүзеге асырылады. Нәтижесінде нарық асыл тұқымды жануарлардың жетіспеушілігін сезінуде. Фермалардың саны 50-ден 1 мың ешкіге дейін өзгереді. Мұндай шаруашылықтардан сүт сату азық-түлік базарларында өздігінен жүзеге асырылады. Қазақстанда ешкі сүтін тұтыну өте төмен деңгейде. Егер Голландияда ешкі сүтін тұтыну жылына 20 литр болса, онда біздің елде есеп грамға келеді. Өнеркәсіптік ауқымда біздің елімізде сүт өнімдері өндірілмейді, ешкі сүтінен жасалған өнімдерді дүкен сөрелерінен таба алмайсыз. Көбінесе ірі қалалар мен мегаполистердің дүкендерінің сөрелерінде Голландиядан, Испаниядан немесе Жаңа Зеландиядан ультра пастерленген немесе майсыз сүт ұнтағын таба аласыз. Шаруашылық өңделген өнімнің 12 түрін — ірімшіктен бастап сары май мен йогуртқа дейін өндіреді, тауар көршілес өңірлерге жеткізіледі яғни, олар Татарстан, Астрахань және Волгоград облыстары. Қолданылатын италиялық және Сербиялық жабдықтар жылына 180 т ешкі сүтін және 140 т сүт өнімдерін өндіруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, фермада олар өздерінің қасиеттері бойынша анадан кем түспейтін балалар тағамын шығаруды жоспарлап отыр. Жақын арада ешкі сүтінен балмұздақ пен май шығарылады. Бүгінде шаруашылықта ешкі сүтінен айран, қаймақ, құрт, сүзбе және йогурт өндіріледі. Болашақта кәсіпорын цехтарды жаңадан итальяндық жабдықтармен жабдықтамақшы және сол арқылы толық сүт өндіру мен өңдеуді автоматтандыру жүзеге асырылады. Нәтижесінде ірімшіктің қарапайым сорттарын ғана емес, сонымен қатар моцарелла сорттарын да шығару жоспарлануда. Қазақстандық Ешкі шаруашылығы саласының қазіргі заманғы жағдайын жоғарыда баяндалған талдау мемлекеттің тікелей қолдауымен ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің алдында саланы одан әрі дамыту, оның неғұрлым терең мамандануы, ешкі фермаларын дұрыс ұйымдастыру, асылдандыру жұмысын ұтымды пайдалану міндеті тұрғанын көрсетеді. Еліміздегі асыл тұқымды сүтті ешкі шаруашылығын дамытудың маңызы зор екені баршамызға мәлім. Себебі, ешкі сүтінің ана сүтіне теңестірілетінін және түрлі ауруларға да ем болатынын бізге дейін де атақты ғалымдар дәлелдеп кеткен.
Оқырмандар назарына асыл тұқымды ешкілерді бағу жалпы ешкі шаруашылығы жайлы қызықты ақпаратты ұсынып отырмыз. Британдық фермерлер Африканың өте құрғақ аймақтарындағы ешкілердің генетикалық материалын негізге ала отырып, жергілікті, швейцариялық және үнді тұқымдарын кесіп өтті. Ағылшын селекционерлерінің еңбегі лайықты бағаланды, сондықтан тұқымды англо-нубиялық деп атайды, бірақ қысқалық үшін тұқымды көбінесе нубиялық деп атайды. Американдық селекционерлер тұқымның өнімділік қасиеттерін жақсарту үшін айтарлықтай табысты жұмыс істеді. Нубия тұқымының алғашқы өкілдері біздің елге Америкадан әкелінді. Нубиялық ешкілер күніне 3 литр сүт береді. Лактация кезеңі шамамен 300 күнге созылады. Әрбір келесі төлдеген сайын сүт өнімділігі артады. Сүт өнімділігі жағынан олар Саанен ешкі тұқымынан кейінгі орында. Сүттің тән иісі жоқ, селекционерлер сүттің жаңғақ немесе кремді дәмінің болуын атап өтеді. Ешкі бір қозыға 3 лақ әкеледі, буаздығы жылына екі рет болады. Тұқымның өнімділік қасиеттерін жоғары деңгейде ұстау үшін малды дұрыс тамақтандырып, жақсы күту керек.
Біздің елде нубия тұқымының таза тұқымды тұлғалары өте аз, тұқымға қызығушылық қаржылық құрамдас бөлікпен шектеледі. Таза асыл тұқымды малдар өте қымбат, сондықтан фермерлер тұқымға өте сақтықпен қарайды. Біздің елде нубиялық ешкілер үшін арнайы стандарт жоқ. Нубияның сыртқы түрі, ең алдымен, жануардың тұмсығы деңгейінен төмен орналасқан ұзын, кең, ілулі құлақтармен ерекшеленеді. Бұл құлақтың ұштары танау сызығында болған кездегі стандартты білдіреді. Басы кішкентай, пішіні сопақша, бүйірлері сәл тегістелген. Мұрын кең, дөңес, ол да тұқымға тән танымал стандарттарға жатады. Ешкілер сұрыпталған, ешкілер әдетте мүйізді. Ағылшын стандарты бойынша ешкі мүйізсіз болуы керек. Мойын күшті, орташа ұзындықты, денесі айтарлықтай массивті, бұлшықетті, күшті, өйткені нубиялық ешкілердің ет-сүт бағыты бар. Дене пішіні тіктөртбұрыш тәрізді. Аяқтары жұқа, жіңішке, пропорционалды. Желіні үлкен, 2 түйіршіктен тұрады, емізікшелері ұзынша.
Нубиялық ешкілердің жүні қысқа, жылтыр, алуан түрлі түсті. Ешкі қара, ақ, барлық реңктері қоңыр, қоңыр және ақ, қара және ақ, алтын. Нубиялық тұқымның өкілдері тән иісінен мүлдем айырылған. Тұқым стандарты: қара тері, мүмкін сұр, күңгірт терісі қабылданбайды. Малдың өлшемі, стандарттыдан мүлдем өзгеше, құйрығы бұралған, мүйізі.
Жануарлардың табиғаты әртүрлі. Адаммен жақсы қарым-қатынас жасайтын, лақап аттарға жауап беретін сабырлы адамдар бар. Бірақ негізінен нубиялықтар қыжыл және өзін шулы ұстайды. Жануарлардың темпераменті тұтастай алғанда ұстау және азықтандыру жағдайларына байланысты. Нубиялық ешкі тұқымының ет-сүт бағыты бар. Дегенмен, ешкіні ет көзі ретінде пайдалану дәстүрде мүлдем жоқ. Ересек жануардың салмағы 80-ден 100 кг-ға дейін, ал құрғақ жерде ересек еркек 80 см-ден асуы мүмкін. Ет жоғары дәмдік қасиеттерге ие.
Нубиялық ешкілердің негізгі құндылығы сүт, ақ алтын болса керек, оның құрамында кальций, фосфор, А, В, С және D дәрумендерінің жоғары болуына байланысты жоғары тағамдық құндылығы бар. Сүтте 8,5% май және 19,7% бар. құрғақ зат. Майлылығы жағынан буйвол сүтінен асып түседі, бірақ бұғы сүтінен төмен.
Нубиялық ешкілер суық қысқа төзбейді, сондықтан оларды күтіп ұстауға арналған бөлме жылытылуы керек, қыста ішінде оң температура болуы керек. Иелері 2-3-ші ұрпақта нубиялықтар бейімделетінін атап өтеді. Бөлме жарық және құрғақ, жақсы желдетілетін, бірақ сызбасыз болуы керек. Қабырғалардағы конденсаттың болуы рұқсат етілмейді, бұл жоғары ылғалдылықты көрсетеді және бұл, өз кезегінде, жануарлардың пневмониясына әкеледі. Нубия тұқымының өкілдері жақын жерде басқа жануарлардың болуына жол бермейтінін есте сақтаңыз. Әйтпесе, бұл агрессияға және сүт өндірісінің төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Нубиялар үшін бөлмедегі тазалық маңызды, олар кірде жатпайды, өздерін мазасыз ұстайды, нәтижесінде сүт азаяды. Төсектеріңізді жиі ауыстырыңыз. Сұйықтықты жақсы сіңіретін сабан немесе үгінділерді қолдануға болады. Ешкілер үшін ағаштан арнайы төсектер жасалады. Жануарлар еденде ұйықтамайды. Жануарлар сапалы сүтті көп беруі үшін оларды жақсы тамақтандыру керек. Диета әртүрлі және теңдестірілген болуы керек. Қысқы мәзір үлгісі:
3-5 кг пішен сапалы, кеуіп кетпеуі керек және жаңбырға малынбаған жақсы;
Сабан шөпті 25% алмастыра алады, бірақ ол алдын ала дайындықты қажет етеді. Көбінесе сабан ұсақталған;
Астық концентраттары 2 кг, үлкен көлемде қолдануға болмайды, өйткені дөрекі азықтың жеткіліксіз дозаларымен (шөп, сабан) ешкі ас қорытуды бұзады;
Көкөністер 3 кг (асқабақ, цуккини, мал азықтық қызылша, сәбіз), бұтақтар немесе жапырақтар. Түбір көкөністер қыста жақсы сүт сорғыш болып табылады.
Диетаның негізі — шөп, ешкі қарағайдан, талдан, талдан, жаңғақтан, тау күлінен дайындалған сыпырғыштарды жақсы көреді. Арпа мен сұлы сүт өнімділігін арттырады, оларды бумен пісірген дұрыс. Нубиялық ешкілердің рационында дәрумендер мен минералды қоспалар болуы керек. Витаминдерге ет және сүт тұқымдарына арналған дайын препараттар, минералды: тұз және бор жатады. Жазда шалғынды шөптер диетаның негізін құрайды. Кешке шөп, көкөніс, сұлы беруге болады. Әрбір селекционер өзі үшін диетаны анықтайды, тамақтану кестесін бұзу жануарлардың өнімділігінің төмендеуіне және стресске әкеледі. Сүтті ешкілерді кем дегенде 3 рет тамақтандыру керек. Таза су әрқашан еркін болуы керек.
Нубиялық ешкі 2-3 лақ әкеледі, ұрпақ алудың жоғары қарқыны тұқымды өсіру жағынан тиімді етеді. Өнімділік сипаттамаларын арттыру үшін Нубиек басқа ешкі тұқымдарымен шағылыстыруға болады. Нубиялық ешкілердің буаздығы 150 күнге созылады. Балалар үлкен өміршең болып туады. Ертеректе адамзат баласы ешкі сүтін шайға қосуға пайдаланып, түбітінен түрлі киім, қолғап, шұлық тоқып киген болса, бүгінде ол ұмытылып бара жатқаны рас. Негізінен ешкі сүті – жоғарғы азықтық және биологиялық құндылығы ерекше тағам өнімі. Өзбекстанда арнайы емдеу орындарын сүтпен қамту үшін сүтті ешкі өсіреді. Ал, бізде ше?
«Ешкі сойып жесең бір күндік, сауып ішсең мың күндік», – дейді дана халқымыз. Тіпті, ешкілі үйдің ағы, көп сиырлы үймен тең деген де сөз бар. «Бір лақ, екі адамды талтаңдатады». Себебі, бұл күнде 4-5 бас сиыр өсіргеннен, 6-7 ешкі өсіру тиімдірек.
Иә, мал баққанға бітеді. Ешкі өсімтал болғандықтан, өзін-өзі ақтайтын тиімді түлік. Есептеп көрейік. Ешкі қойдай жем-шөпті көп талап етпейді. Тек олардың қыс қорасы жылы болса болғаны. Ол қойдай азымтал емес, қотыр болмайды да, жаздың аптап ыстығында төзімді, көп құрттамайды, құртасса да некен-саяқ. Әдетте, бұл жануар өте кірпияз, өте таза жануар. Қыста оның түбіті аса бағалы. Ешкінің бір ғажабы өз жайылысын аздырмайды. Олар жайылғанда шөпті отап жемей, шөкімдеп жүріп жайылады.
«Есі кеткен ешкі жинайды, ешкімен есін жинайды» дегендей, елімізде Кеңес Одағы саясаты дәуірлеп тұрған жылдарда ешкі өсіруге үлкен көңіл қойған аймақ та болған. Семей өңірінде, Алматы облысында асыл тұқымды ешкі фермалары жұмыс істеген. Бұл шаруашылықтарда ешкіні будандастыру арқылы етті, сүтті, түбітті тұқым өсіру үшін ғылыми зерттеу жүргізген. Кеңестік ғалымдар Американың «ангор» ешкісін қазақ ешкісімен будандастырып, жергілікті табиғатқа бейімдеп, түбітті ешкі шығарған. Сондай-ақ, Алматы қаласына жақын жердегі әйгілі қой шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мамандары Орынбордың түбітті ешкісін әкеліп, еліміздің оңтүстік-шығыс өңірлеріне бейімделген көкшіл түсті, түбітті ешкі түрін дүниеге әкелген. Бірақ, өкінішке орай бүгінде сол кәсіп ұмыт қалды. Қазірде елімізде ешкі қырқып, оның түбіті мен қылшығынан өнім өндіріп жүрген ешкімді көрмейміз. Тіпті, елімізге сырттан келетін жеңіл өнеркәсіп өнімдері, әсіресе Қытайда шығатын киім-кешек тасқыны бүгінде қазақ әйелінің қолынан ұршығын тастауға мәжбүр еткені рас. Ауылдағы бірлі-екілі ескі көздерден тәлім алғандар болмаса, бүгінгі әжелер жіп иіріп, жүннен шұлық тоқымайды.
Көнекөз қариялардың айтуынша, ешкі сүтінің қасиеті мол. Сексен ата төлінің сүті ағзаға жеңіл сіңіп, ас қорыту жүйесінің қалыпты жұмыс істеуіне сптеседі. Әсіресе, жас балаға ешкінің сүті мың да бір ем. Ғалымдар сөзіне сүйенер болсақ, ешкі сүті жүрек, қан тамырлары жүйесіне оң әсер береді екен. Асқазан ауруына, қан аздыққа, көздің нашар көруіне шын мәнінде ешкі сүті таптырмас ем. Немістің «Заанен» атаулы асыл тұқымды ешкісі бір сауғанда 2-3 литрге дейін сүт береді. Өмірдің алғашқы минуттарында олар иммундық жүйені қоздыратын аналық уыз сүтін алуы керек. Нубиялық ешкілерді өсіру тиімді кәсіп болуы мүмкін. Асыл тұқымды малға сұраныс қымбат болғанымен, жыл өткен сайын артып келеді. Ешкі өнімдері жоғары сапалы, сүт ерекше бағаланады, бұл аллергиялық реакцияларды тудырмайды. Ешкінің сүті де, еті де шипалы қасиетке ие. Бабаларымыз «Мал – әулие, малсыз болсаң жарылқар қай әулие» деп айтқандай, малды кие санаған керемет халық – қазақ шығар. Оның ұрпақтары шопан таяғын қолынан тастамай, ата дәстүрді әлі дәріптеп келеді.