Соңғы жаңалықтарға сәйкес, халыққа пайызсыз баспана алып береміз деп сендірген, Қазақстанның 17 қаласында филиалы бар қаржы пирамидасының да қызметі тоқтады. Ол пирамида тұрғын үй алғысы келетін азаматтарға 180 мың теңге көлемінде кіру жарнасын төлеп, 10 ай бойы айына 50 мың теңгеден төлем жасауды ұсынған. Белгілі болғандай, бұл ұйымға адамдар 3,9 миллиард теңге салып үлгерген. Осы іске байланысты сотқа дейінгі тергеу амалдары жүргізіліп жатыр. Құзіретті органдар әлі күнге дейін кооперативтің ресми атауын мәлімдеген жоқ. Қаржылық пирамидалар пайызсыз несие, қыруар пайда, арзан баспана деп халықтың әлсіз тұстарын дөп басатыны жоғарыда берілген мысалдардан-ақ белгілі. Себебі халықтың қаржылық сауаты мен табысының төмендігі, сондай-ақ ашкөздігі мен сенгіштігі қаржылық пирамидалардың күні бүгінге дейін жемісті қызмет атқаруына мүмкіндік береді. Сондықтан оңай пайдаға кенелемін деп алаяқтардың құрығына түсіп, қаржы пирамидасының құрбанына айналмас үшін оның белгілеріне назар аударуды ұсынамыз.
Қаржы пирамидасының белгілері: Қаржы пирамидасының ең басты белгісі – үлкен пайда, үстеме табыс. Кез келген азамат Ұлттық банктің сайтынан елдегі әр ай үшін депозиттер бойынша орташа өлшемді мөлшерлемелерді көре алады. Депозиттер қазір Қазақстанда ең көп дегенде жылына 10%-бен тартылады. Егер уәде етілген табыс осы сомадан кем дегенде екі есе артық болса, күмәндану керек. Табыс көлемі неғұрлым көп көрсетілсе, соғұрлым инвестицияларды жоғалту қаупі жоғары.Пирамида стартта деп алдау. Әрбір пирамида төрт кезеңнен тұрады: бастау, өсу, дағдарыс, құлдырау. Алаяқтар көп жағдайда қазір пирамида стартта және жақсы ақша табу мүмкіндігі бар деп сендіреді. Бірақ пирамида циклі қай сатыда екенін анықтауға мүмкіндік жоқ. Сондай-ақ циклге қарамастан, ең жақсы салымшыларға алғашқы 1-2 салымы қайтуы мүмкін, бірақ оған да кепілдік жоқ. Компанияның нақты экономикалық қызметі жоқ. Пирамидалар туристік, құрылыс, несие, тауар компаниялары ретінде жасырылады. Сондай-ақ пирамиданың алғашқы инвесторларына төленетін барлық төлем жаңа инвесторлардың салымынан түседі. Мұндай жобалардың материалдық-құқықтық базасы жоқ. Яғни, мұндай компаниялар әдетте қайта құрылған болады, қаржылық есебі болмайды. Шарттары заңнамаға сәйкес келмейді, ұйымдастырушылардың пайдасына жасалады. Келісімшарттың заңдылығын ақша салмас бұрын заңгер көмегімен тексеруге болады. Ал ақысыз негізде Ұлттық банктің немесе Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының қоғамдық қабылдау мамандары көмектеседі. Компания қызметінің тым жан-жақты болуы. Мысалы, инвестиция, бағалы қағаздар, жер учаскелері, халық тұтынатын тауарлармен бір мезгілде айналысуы күмән тудыруы керек. Себебі ол да қаржы пирамидасының бір белгісі болуы мүмкін.
Қаржы пирамидаларының пайда болу табиғатын зерттейтін сарапшылар шартты түрде олардың қызметінен зардап шеккен барлық қатысушыларды екі топқа бөледі. Біріншісі – қаржылық сауаттылық деңгейі төмен адамдар. Екіншісі – саналы түрде тәуекелге баратын, олар пирамиданың жоғарғы сатысындамыз деп үміттенетін және оның құлдырауына дейін “ақша табуға” уақыт бар деп санайтын азаматтар. Өйткені, мұндай компаниялардың заңсыз инвестициялық қызметінің классикалық ерекшеліктері – жарналары бұрын тіркелген мүшелерді төлеуге негіз болатын тағы бірнеше салымшыны келтіру міндеттемесі.
Қаржылық (инвестициялық) пирамидалардың зиянды әсерінен қалай қорғану керектігін түсіну үшін алдымен қаржылық пирамида деген не екенін түсіну керек. Ғылымда қаржы пирамидасы жаңа қатысушылардан сырттан келетін ақшаның тұрақты ағынына негізделген жүйе ретінде анықталады. Жаңа қаражат ағыны түрінде алынған ақша ескі салымшылар алдындағы міндеттемелерді өтеуге жұмсалады. Пирамида қызметінің циклі әрдайым қатаң шектелген. Жаңа қаражат ағынының азаюымен немесе тіпті тоқтатылуымен бүкіл пирамида құлайды. Осы заманғы әлемде шынайы табысты және табысты жобаларды қаржы пирамидаларынан ажырату өте қиын. Оны “алдау данышпандары” жақсы қолданады, тіпті бақылаушы органдар әрқашан қолданыстағы жеке қаржы жүйелерінің заңдылығын бірден анықтай алмайды, содан кейін қарапайым азаматтар туралы айтуға болады. Көптеген пирамидаларды құрушылар әртүрлі амалдарды, біздің азаматтарымыздың қаржылық сауатсыздығын және ештеңе жасамай бай болуға деген ұмтылысты шебер қолданады, егер бұған заңнамада олқылықтар қосылса, онда біз өте жақсы жасырылған кіріс компаниясын аламыз, ол іс жүзінде қарапайым алаяқтықтан басқа ештеңе емес. Әлемдік тарихта ауқымды қаржы пирамидаларының қызметіне жол бермеудің көптеген фактілері бар, олар шын мәнінде ауадан ақша табудың мысалы болып табылады. Олардың кейбірін қарастырайық: Бостон пирамидасы. Оның негізін қалаушы Италиядан келген иммигрант Чарльз Понци “американдық арман” үшін АҚШ-қа көшіп келген. Чарльз тез бай болғысы келді, бірақ бизнес саласындағы сәтсіз бастамадан кейін ол бірнеше таныстарымен бірге компания құрып, айына 20% кіріс алуға болатын бағалы қағаздар шығарады. Табыстылық бүкіл әлем бойынша тауар саудасының үлкен кірістерімен түсіндірілді. Шын мәнінде, бұл қарапайым қаржы пирамидасы болды, және ол қаражат алудан басқа ешқандай әрекет жасамады. Мұның бәрі әсерлі жарнамалық компаниямен бірге жүрді, оның ақыл-ойы туралы қызықты мақалалар жазған баспасөзге пара берілді, кейбір жоғары лауазымды шенеуніктер өздерінің клиенттері екенін ашық айтты. Мұның бәрі жаңа клиенттердің жаппай келуіне ықпал етті. Қаланың барлық тұрғындары Понцидің ақшасын алып жүрді, қымбат бағалы қағаздарды сатып алу үшін үлкен кезекке тұрды, оларға керемет пайыздар берілді. Бір жылдың ішінде шамамен 50 млн. доллар жиналды. Ол кезде бұл жай естімеген сома еді. Ол кезде қарапайым жұмысшы айына шамамен 50-80 доллар алатын.